Βραχώδεις κοιλότητες στα Ανατολικά Ροδόπη
Οι βραχώδεις κοιλότητες είναι η πολυπληθέστερη ομάδα μεγαλιθικών βραχωδών μνημείων. Η εξάπλωσή τους περιορίζεται κυρίως στα Ανατολικά Ροδόπια, ιδιαίτερα στο κεντρικό τους τμήμα. Συναντώνται στη μεσαία ροή του ποταμού Άρδα, καθώς και στις λεκάνες απορροής των παραποτάμων του – τους ποταμούς Μπορόβιτσα, Περπερέσκα, Βάρμπιτσα και Κρούμοβιτσα, καθώς και στην ανώτερη ροή του ποταμού Όλου ντερέ. Συνήθως είναι λαξευμένες σε κατάλληλους βράχους – ηφαιστειακό τόφφο, πιο σπάνια σε ψαμμίτη, και σπανιότερα σε ασβεστόλιθο ή σκληρό βράχο. Συνήθως χαράσσονται σε κάθετους βράχους, σε εμφανείς βραχώδεις μάζες, συχνά σε σημαντικό ύψος, μπορεί να είναι μεμονωμένες ή σε ομάδες, συνήθως στην ηλιόλουστη πλευρά των βράχων (βλέπουν προς το νότο, με ορισμένες εξαιρέσεις).
Οι κοιλότητες έχουν συνήθως καμπύλες, διευρυνόμενες αίθουσες, με κάθετη είσοδο και επίπεδο πάτο. Το ύψος τους κυμαίνεται από 0,60 έως 1,00 μέτρο, το βάθος περίπου 0,40–0,45 μέτρα, το πλάτος στη βάση είναι 0,30–0,50 μέτρα, ενώ στο πάνω μέρος 0,20–0,40 μέτρα. Σχεδόν όλα τα μεγαλύτερα συγκροτήματα περιλαμβάνουν αρκετές κατασκευές, οι πιο συνηθισμένες έχουν τραπεζοειδείς εισόδους, ενώ μερικές έχουν ορθογώνιο ή οβάλ σχήμα, πιθανόν λόγω διάβρωσης.
Οι ημιτελές κοιλότητες δίνουν μια εικόνα για την τεχνολογία κατασκευής τους. Συνήθως πρώτα σχεδιάζεται η είσοδος (το πλαίσιο σε σχήμα τραπεζίου), στη συνέχεια λαξεύεται ο χώρος από πάνω προς τα κάτω, και στο τέλος λειαίνονται τα τοιχώματα (πιθανότατα δεν χρησιμοποιήθηκαν σιδερένια εργαλεία, αλλά λίθινα ή με οστέινη μύτη). Η λαξευτική εργασία σε ύψος πάνω από 50 μέτρα απαιτούσε σημαντική δεξιότητα και ασφαλή εξοπλισμό.
Σε μια βραχώδη επιφάνεια λαξεύονται συνήθως από 3 έως και πάνω από 100 κοιλότητες, ενώ εξαιρέσεις αποτελούν οι μεμονωμένες. Μέχρι το 2021 έχουν καταγραφεί πάνω από 4.200 ξεχωριστές μονάδες.
Η μεγαλύτερη συγκέντρωση βρίσκεται στο συγκρότημα «Γλουχίτε Καμίνι» (όπου υπάρχουν 459 κοιλότητες σε έκταση 0,25 τ.χλμ.). Κατά τη διάρκεια των ερευνών, η ομάδα κατέγραψε μερικούς δακτυλίους λαξευμένους στο βράχο, οι οποίοι πιθανολογείται ότι χρησίμευαν για την ανάρτηση σχοινιών που βοηθούσαν τη λαξευτική εργασία. Ιδιαίτερα πολυάριθμα είναι τα συγκροτήματα βραχωδών κοιλοτήτων κοντά στα χωριά Άνγκελ Βόιβοντα, Νοτσέβο, Ζέντα, Ντζντόβνιτσα, Μπεζβόντο, Σάρνιτσα, Λισίτσιτε, Τσούκοβο, Τσόμακοβο, Ράβεν, Μόριαντσι, Εφρέμ, Ορέσαρι, Κράσινο, Σκάλινα, Σίρικο Πόλε, Ντόλνο Τσερκόβιστε, Αρντίνο. Η εξάπλωσή τους προς τα δυτικά φτάνει μέχρι τη γραμμή Αρντίνο – Μπεζβόντο – Μούργκα – Γιοντσέβο, προς τα βόρεια τα όρια φτάνουν μέχρι τον λόφο Ντραγκόινοφσκι – Τατάρεβο – Ντόλνο Τσερκόβιστε – Μάλκο Γκράντισε, ενώ τα νότια και ανατολικά όρια είναι δύσκολο να προσδιοριστούν λόγω έλλειψης πλήρων δεδομένων. Ωστόσο, γενικά θεωρείται ότι το ανατολικό όριο είναι ο βράχος Κράλιμαρκοφ στα Κοβάν Καγιά, νότια του Μεζέκ, ενώ το νότιο όριο είναι οι βόρειες πλαγιές του λόφου Μάγκλενικ κοντά στα χωριά Τσερνίτσεβο και Γκουγκούτκα.
Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν για τη λατρευτική τους λειτουργία και τη σύνδεσή τους με τις θρακικές ταφικές πεποιθήσεις, καθώς και με ηλιακούς και βραχώδεις λατρευτικούς χώρους. Η πιο διαδεδομένη ερμηνεία τις συνδέει με τις θρακικές ταφικές τελετές (οι κοιλότητες μοιάζουν με τις εισόδους των τραπεζοειδών τάφων, καθώς και με τις εισόδους λατρευτικών κατασκευών). Ορισμένοι επιστήμονες πιστεύουν ότι οι κοιλότητες χρησιμοποιούνταν από τη θρακική αριστοκρατία, ενώ άλλοι θεωρούν ότι λειτουργούσαν ως λάρνες για τον κοινό λαό, ως επίσημα νεκροταφεία. Υπάρχουν και εναλλακτικές υποθέσεις ότι οι κοιλότητες ήταν μεμονωμένες τελετουργικές πράξεις που σχετίζονται με συγκεκριμένες ημερομηνίες του ημερολογίου ή με αφιερωματικές τελετές. Άλλοι πιστεύουν ότι συμβόλιζαν πύλες προς τον άλλον κόσμο. Ορισμένοι ερευνητές τις συνδέουν με τη λατρεία της Μεγάλης Θεάς – Μητέρας.
